O SZYBOWANIU Z ORŁAMI

I CNOTACH SIOSTRZANYCH

Pozwoliłem sobie zamieścić tutaj ten wywiad, gdyż odsłania on zainteresowanym osobom te działania, które realizowane są podczas sesji Młodzieżowej Akademii Szachowej - J.P.

Rozmowa Krzysztofa Jopka z Janem Przewoźnikiem
Za zgodą: Czasopismo MAT, Nr 1(33), 2013, s. 13-15
Krzysztof Jopek:
http://www.psychologiaiszachy.blogspot.com

IM Jan Przewoźnik, były mistrz Polski oraz psycholog, opowiada o metodach osiągania mistrzostwa osobistego; rozmowa Krzysztofa Jopka.

* * *

A. Maciejewski – J. Przewoźnik

Obrona sycylijska, B88, Tarnów 1979

Przez pierwszych dwadzieścia kilka posunięć mógłbym patrzeć na sąsiednie szachownice i kalkulować, czy opłaca mi się remis. Ale dla mnie takie podejście w ogóle nie wchodziło w rachubę! Myśl była w zasadzie tylko jedna: przeprowadzić kontrę i wygrać! Taka postawa wynikała z wcześniejszego, solidnego, sześcioletniego treningu. Już w 1972 roku w pierwszej klasie Technikum Górniczego rozdawałem kolegom autografy z podpisem: Jan Przewoźnik - mistrz Polski. Śmiali się, brali je, a potem pewnie wyrzucali. Ale mój cel był od lat dobrze określony: mistrzostwo Polski. Wojowniczy duch pomógł mi w końcówce partii. Oto jej zakończenie:

Jakie są reakcje słuchaczy na Pana nauki o przekonaniach, postawach i ambitnych celach?

Generalnie ta część treningów jest przyjmowana z zaciekawieniem i radością. Staram się zainspirować uczestników szkoleń do zmiany myślenia, zmiany postaw i przekonań, według haseł typu „Dusza wojownika”, „Szybuj z orłami”. Marzy nam się powtórka z Olimpiady w Hamburgu z 1930 r., gdzie polska drużyna zajęła pierwsze miejsce. Dlatego tak bardzo zależało mi na tym, żeby wydrukować Andrzejowi Filipowiczowi i Jerzemu Konikowskiemu książkę „Złoto dla Polski”; ta książka przypomina, że „to jest możliwe”! Jeśli chcesz szybować z orłami, nie możesz za długo przebywać pośród kur.

A co z praktycznymi umiejętnościami z zakresu psychologii?

Przede wszystkim trzeba przypomnieć, że refleksja nie lubi pośpiechu. Zaczynamy od tak prostych rzeczy, jak techniki oddychania. Oddech to tlen dla mózgu! Ćwiczymy oddechy pobudzające (dłuższy wdech – szybki wydech), wyciszające (szybki wdech – długi wydech), bardziej złożone (oparte na sekwencji: bezdech – wdech – bezdech – wydech, w różnych proporcjach). Stąd łatwo przejść do technik relaksacji, np. według Schultza, a potem do wizualizacji przyszłych, pozytywnych zachowań.

Oczywiście uczestnicy zapoznają się z różnymi sposobami budowania kariery, zarządzania sobą w czasie, technik zorganizowanego myślenia w decydujących momentach partii, krótko zajmujemy się nawet mową ciała. Staram się podkreślać na zajęciach, że uczestnicy akademii nie są zwykłymi uczniami, ale profesjonalistami, biorącymi życie w swoje ręce. Promuję postawę zwaną w psychologii wewnętrznym poczuciem kontroli. Człowiek, który zachowuje taką postawę, mówi sobie: „mam wpływ na moje życie”.

A gdzie napotyka Pan największe trudności?

Największą słabością młodych szachistów jest brak systematycznych ćwiczeń w domu, indywidualnie i pod okiem trenera. Przez dwa dni zajęć mogę pokazać techniki, ale potem najważniejsza jest systematyczna praca, np. uważne ćwiczenie oddechów kilka razy dziennie po pięć minut, regularne relaksowanie się na dwie-trzy godziny przed partią podczas turniejów, obserwowanie reakcji i notowanie wniosków. Nawyki kształtują się poprzez samodyscyplinę i ćwiczenia. Tu jest przestrzeń do poprawy – popracować nad systemem, uwzględniać detale, dbać o systematyczność. Ale tak właśnie kształtujemy charakter – dążymy do wyznaczonych celów, pomimo trudności.

Jedną z ważniejszych umiejętności szachisty jest sztuka rozgrywania kluczowych, decydujących o medalach partii. W Mariborze część młodej kadry miała kłopoty z opanowaniem emocji w ostatnich rundach. Jakich rad udzieliłby Pan młodym zawodnikom, by łatwiej znosili presję walki o medale?

Przede wszystkim warto sobie uświadomić, że do takich kluczowych momentów należy przygotowywać się przez wiele miesięcy już w domu, przed wyjazdem na zawody! Ćwiczenie relaksacji, wizualizacji, wypracowanie reżimu turniejowego w detalach, solidna praca nad szachami – wszystko bez żadnej gwarancji sukcesu! Ale poprzez solidne przygotowanie zwiększamy prawdopodobieństwo osiągnięcia pożądanych stanów, zachowań, nawyków. Zresztą, z różnych dziedzin wiemy, że profilaktyka jest tańsza, niż leczenie.

Niezależnie od tego, każdemu zdarzają się niepowodzenia.

Warto je widzieć w szerszej perspektywie. Kluczowa sprawa to ambitny cel, który wynika z wcześniejszego marzenia. Jeżeli mamy świadomość celu, to wszystko, co jest po drodze, możemy traktować jako ważne szczeble pośrednie. Czujemy wtedy, że pojedyncza porażka jest – przede wszystkim – doświadczeniem, nauczką; odpowiadamy sobie na pytanie, czego się nauczyliśmy, a potem wyciągamy wnioski i wdrażamy zmiany.

Nie powinniśmy robić dramatu z sytuacji, które zdarzają się po drodze ku szczytnemu celowi. Jeśli przegramy ważną partię z bardzo silnym zawodnikiem, to przede wszystkim możemy być wdzięczny losowi, że mieliśmy możliwość z nim zagrać. Mamy okazję bardzo szczegółowo przygotować się do bezkompromisowej bitwy (wydam ci bój!), a porażkę przekuć na przyszłe wzmocnienia w debiucie lub grze środkowej. Możemy też dowiedzieć się czegoś ważnego o sobie i szachach, np. tego, że trzeba odpowiedzialnie podejmować decyzje od wczesnych stadiów partii, bo przy przeciwnikach o wysokiej klasie gry nie będziemy w stanie zniwelować nawet drobnych defektów pozycji. Człowiek, który w ten sposób reaguje na porażki, nosi miano „szczęśliwego przegranego” (ang: happy looser).

A co Pan sądzi o możliwości stosowania - w treningu szachisty - metody biofeedback? W innych dyscyplinach sportowych trening umysłu poprzez biofeedback robi się coraz bardziej popularny.

Biofeedback, czyli biologiczne sprzężenie zwrotne, to ciekawa metoda. Badani wykonują zadania o różnych stopniach trudności i uzyskują informacje zwrotne o swoim stanie fizjologicznym. Przy okazji mogą dobrze się bawić, grając w gry komputerowe. Także w szachach, jak najbardziej, można wykorzystywać tego typu metody. Znów jednak pozwolę sobie wyjść nieco poza treść pytania. Przecież podobne efekty może dać zestaw ćwiczeń Edmunda Jacobsona (napinanie i rozluźnianie mięśni), Johannesa Schultza (relaksacja), Francois J. Paul-Cavalliera (wizualizacja), czy medytacja transcendentalna.

Poza tym, jeśli młody szachista jest zafascynowany grą w szachy, odkrywaniem nowych tajników strategii i taktyki, jest w pełni zaangażowany w trening, pociąga go samo piękno gry i patrzy w swoją przyszłość sportową z nadzieją, to ma już w sobie to, do czego dążyłby przez biofeedback. I wyzwala taki stan naturalnymi metodami! Michaly Csikszentmihalyi, badacz poczucia szczęścia, nazwał ten stan „przepływem”. To stan głębokiej koncentracji, w którym człowiek jest całkowicie pogrążony w wykonywanej czynności. Do tego stopnia, że zatraca poczucie czasu. Przepływ to psychologia optymalnego doświadczenia.

Chciałbym też dodać, że charakterystyczna dla stanu „przepływu” orientacja na samą grę i jej twórcze przeżywanie, a nie na wynik, sprzyja zdrowiu! Piszą o tym w innych słowach, w ostatnim „Przeglądzie Psychologicznym” (2012, Tom 55), Kamila Wojdyło i Sylwiusz Retowski. Podsumowali oni wieloletnie badania i stwierdzili, że relatywnie mało dolegliwości somatycznych będą mieli zawodnicy zorientowani na dążenie do mistrzostwa osobistego, niezależnego od wyniku w konkretnych zawodach. Gorzej zaś wypadają zawodnicy, którzy walczą tylko o wynik – po to, by się wykazać albo uniknąć kar lub wymówek od rodziców.

Na co jeszcze warto zwrócić uwagę, kiedy mówimy o rozwoju szachisty?

Dostrzegam dwa wielkie wyzwania dla osób, które uprawiają szachy w sposób intensywny. Jak w każdej dziedzinie, której oddajemy się z ogromnym zaangażowaniem, musimy uważać, by nie zdominowała ona naszych nawyków. To trudne zadanie, bo szachista – z natury rzeczy – mocno koncentruje się na własnych celach, realizuje własne potrzeby i to on jest w centrum wydarzeń. Przez wiele lat eksponujemy „ja”, czy – mówiąc po łacinie – ego. Łatwo przy tym zapomnieć, że rzeczywistość jest szersza. Na przykład, gdy słyszymy płaczące dziecko o drugiej w nocy, to powinniśmy podejść do łóżeczka i przewinąć lub przytulić, w zależności od jego potrzeb. Nie powinniśmy wtedy myśleć o własnej, niezaspokojonej potrzebie snu.

A drugie wielkie wyzwanie?

Wiąże się ono z faktem, że szachy uczą walki, a przecież życie to nie tylko walka, to także kooperacja. W szachach chcesz pokonać przeciwnika. W komunikacji interpersonalnej to samo widzimy w dyskusji. Gdy ludzie dyskutują, zachowują się jak szermierze: dobierają argumenty, by trafić rywala, a czasem jeszcze powłóczyć jego zwłoki, jak to uczynił Achilles ze zwłokami Hektora. Tymczasem dialog wymaga innej postawy! W dialogu uczestnicy współpracują i chcą osiągnąć wspólny punkt widzenia, zadają pytania i uważnie słuchają, badają różne stanowiska, przyznają, że myślenie innych ludzi może wzbogacić ich własne myślenie, są gotowi przyznać, że wiele osób posiada częściowe odpowiedzi i razem można znaleźć rozwiązania.

Mamy zatem dwie nauki: lepiej nie przesadzać z koncentracją na samym sobie i rozumieć, że życie to także kooperacja, a nie tylko walka. Słucha się tego miło, ale praktyczne stosowanie może być trudne.

Warto pamiętać, że każda cnota potrzebuje „cnoty siostrzanej”. Kto jest mocno zorientowany na siebie, powinien pamiętać o innych. Kto potrafi walczyć, musi też umieć kooperować. Kto mocno kocha, powinien pamiętać o stawianiu kochanej osobie granic i wymagań, bo inaczej może paść ofiarą miłości ślepej – zaborczej lub poddańczej.

Życzę szachistom, by potrafili realizować własne cele, a jednocześnie byli wrażliwi na potrzeby innych, by potrafili walczyć, ale gdy trzeba, to i współpracować. W ten sposób możemy się doskonalić w sztuce szachowej, ale także w sztuce życia, co może być nawet ważniejsze.