PSYCHOLOGIA MYŚLENIA W SZACHACH -
ŁĄCZENIE IDEI

Jan Przewoźnik

W 1907 roku Jose Raul Capablanca odbył tournée, podczas którego wygrał w symultanach 168 partii z rzędu. Oto charakterystyczny obraz z tamtych wydarzeń: mistrz podchodzi do kolejnej szachownicy, zastanawia się kilka sekund, wykonuje posunięcie i przechodzi dalej.
- Widzę tylko jeden ruch naprzód, ale zawsze jest to ten właściwy - odpowiada Kubańczyk na pytanie o tajemnicę sukcesu (Ross 2006, s. 44).
Gdzie leży podstawa mistrzostwa według psychologów? W psychologii funkcjonuje teoria rozpoznania-asocjacji, podkreślająca rolę percepcji w szachach. Według tego ujęcia pozycja jest rozpoznawana nie jako suma pojedynczych figur, ale jako kilka grup połączonych znaczeniowo figur (z angielskiego chunks). Pojedyncza grupa (Chunk Theory Chase'a i Simona, 1973) może zawierać 6 elementów (np. Kg1, Wf1, Gg2, p. f2, g3, h2),

chunk_fianchetto (64 kB)

ale jest zapamiętywana jako jeden chunk, jako jedna jednostka znaczeniowa. Dlatego eksperci szachowi potrafią lepiej zapamiętać krótko eksponowaną pozycję szachową, niż słabsi gracze; ponieważ tam, gdzie jest szesnaście elementów, widzą kilka grup, a kilka grup łatwiej zapamiętać (Chase, Simon 1973, Chase, Gilmartin 1973, Charness 1976, Charness 1977, Charness 1981, Przewoznik, Soszynski 2001). Ekspert dlatego gra lepiej w szachy, że posiada w pamięci więcej wzorców typowych układów na szachownicy, niż mniej zaawansowany szachista (ponad 50.000 chunków; Simon, Gilmartin 1973).

Zobaczmy charakterystyczny przykład. W pozycji:

chunk_angielska (70 kB)

słaby szachista widzi pojedyncze figury, np. 15 figur w eksponowanej pozycji, i nie jest w stanie odtworzyć poprawnie całej pozycji po krótkiej ekspozycji. Silniejszy szachista widzi w tej samej pozycji 3 większe jednostki znaczeniowe (chunks): np. układ partii angielskiej, układ zdublowanych wież i układ obrony sycylijskiej a3, b4, Hb3. A gracz bardzo silny szachista może widzieć dwie superjednostki znaczeniowe (superchunks; Chase, Simon 1973, Charness 1989), np. „pozycję partii angielskiej ze zdublowanymi wieżami c1 i c2”, jako pierwszą większą jednostkę znaczeniową oraz układ obrony sycylijskiej, jako drugą większą jednostkę znaczeniową.

Jeśli jednak pozycja, którą należy odtworzyć z pamięci, nie jest podobna do typowych pozycji turniejowych, to różnice pomiędzy silnymi szachistami i słabymi mogą być nieistotne (Goldin 1978, Lane, Robertson 1979). Być może kryje się za tymi eksperymentami wskazówka dla słabszych graczy, aby w partiach z silniejszymi zawodnikami wybierać nietypowe, ale poprawne pozycje? Taką ideą można się kiedyś było kierować, stosując gambit Blumenfelda lub wariant, opisany w książce pod charakterystycznym tytułem: Skacząc trochę inaczej: 4...Se4 w obronie francuskiej (Przewoźnik, Końca 1991).

Zobaczmy przykład łączenia różnych idei w szachach, na przykładzie pozycji zawartej w pracy Levitta (2005). Szachista rozwiązujący zadanie musi każdą kolejną pozycję (strukturę) połączyć z konkretnymi ideami - musi wiedzieć lub odkryć, co można teraz zagrać. Umiejętność takiego łączenia struktur i idei składa się na osiąganie mistrzostwa w szachach i stanowi podstawę rzetelnego treningu!

nunn_hodgson (120 kB)

J. Hodgson, J. Nunn, 1995

Posunięcie białych.
Policz warianty i wybierz posunięcie, uzasadniając swój wybór.

* * *

Rozwiązanie

Oto sekwencja struktur i związanych z nimi idei, jakie należy odnaleźć i połączyć.

A. Zaawansowane pionki – groźba promocji.

1.g:h7 [1.W:h2 W:g6 z równą grą]

B. Bateria działająca na przekątnej h2-b8 – odkryty szach i związana z nim obrona pola przemiany na h8.

1...Sg6

C. Wieża atakuje bronionego gońca – zlikwidowanie figury atakującej i zyskanie czasu na awans pionka.

2.W:h2

D. Wieża atakuje wieżę – odbicie materiału i stworzenie gróźb po linii „h” (wieża „goni” białego pionka).

2...W:h2

E. Pionek blisko pola przemiany, z możliwością bicia – utworzenie pary połączonych pionków na siódmej linii i groźba promocji.

3.f:g7

F. Wieża atakuje pionka – zlikwidowanie jednego z pary pionków i stworzenie groźby związania po ósmej linii.

3...W:h7

G. Pionek na siódmej linii – promocja pionka w hetmana.

4.g8H

H. Król i hetman na jednej linii – zrealizowanie motywu geometrycznego, czyli związania na ósmej linii.

4...Wh8

I. Skoczek broni wieży – odciągnięcie skoczka.

5.H:h8

J. Skoczek atakuje hetmana – wzięcie silniejszej figury i odbicie deficytowego materiału.

5...S:h8

K. Możliwość awansu pionka do hetmana zyskanie ważnego tempa.

6.a3!!
[6.a4 Sf7 7.a5 Sd6 8.a6 Sb5 9.Kb7 (9.Sd5 Kc6 10.Sc3 Kb6=) 9...Sd6 10.Kb6 Sc8=]

L. Skoczek oddalony od uciekającego pionka – pościg skoczka za pionkiem.

6...Sf7

M. Możliwość awansu pionka do hetmana – awans pionka.

7.a4

N. Skoczek oddalony od uciekającego pionka – pościg skoczka za pionkiem.

7...Sd6

O. Możliwość awansu pionka do hetmana – awans pionka.

8.a5

P. Skoczek oddalony od uciekającego pionka – pościg skoczka za pionkiem i zablokowanie promocji.

8...Sb5

R. Możliwość awansu pionka do hetmana – awans pionka i zastosowanie pozycji zugzwangu.

9.a6,
[Obopólny zugzwang!]

S. Jedna z dwóch figur musi się ruszyć – ruch każdej czyni jakieś szkody w planie grającego.

9...Kd6

T. Trójka Kb8, Sb4, p. a6 – możliwość wzmocnienia pozycji.

10.Kb7
[10.Sa2 Kc6 11.Sc3 Kb6]

U. Skoczek blokujący uciekającego pionka – pościg skoczka za pionkiem i zablokowanie promocji z innej strony.

10...Sc7

[10...Kd7 11.Sc2 (11.Sd5 Sd6 12.Kb8+–; 11.Kb6 Sd6 12.Sc2+–; 11.Sa2) 11...Sd6 12.Kb8+–]

W. Możliwość awansu pionka do hetmana – awans pionka i zastosowanie pozycji zugzwangu.

11.a7

X. Pozycja teoretyczna Kb7, Sb4, p. a7 – Sc7, Kd6 (blisko c7) – zaciągnięcie białego króla do rogu.

11...Sa8

Y. Pozycja teoretyczna Kb7, Sb4, p. a7 – Sc7, Kd6 (blisko c7) – odciągnięcie króla od obrony skoczka na a8 i kluczowego pola c7.

12.Sd5
[12.K:a8 =Kc7 13.Sd3 Kc8 14.Sf4 Kc7 15.Sd5 Kc8 16.Sb4 Kc7]

12...Kd7

Z. Pozycja teoretyczna Kb7, Sb4, p. a7 – Sc7, Kd6 (blisko c7) – odciągnięcie króla od obrony skoczka na a8 i kluczowego pola c7.

13.Sb6

Białe wygrywają.

LITERATURA

Charness, N. (1976). Memory for chess positions: Resistance to interference. Journal of Experimental Psychology: Learning and Memory, 2, 641-653.

Charness, N. (1977). Human chess skill. In P. W. Frey (Ed.), Chess skill in man and ma-chine (34-53). New York: Springer-Verlag.

Charness, N. (1981). Search in chess: Age and skill differences. Journal of Experimental Psychology: Human Perception and Performance, 7, 467-476.

Charness, N. (1989). Expertise in chess and bridge. W: D. Klahr, K. Kotovsky (Eds.), Complex information processing. The impact of Herbert A. Simon (183-208). Hillsdale, NJ: Erlbaum.

Chase, W. G., Simon, H. A. (1973). The mind's eye in chess. W: W. G. Chase (Ed.), Visual information processing (215-281). New York: Academic Press.

Chase, W. G., Simon, H. A. (1973). Perception in chess. Cognitive Psychology, 4, 55-81.

de Groot, A. D. (1965). Thought and Choice in Chess. The Hague: Mouton & Co Publishers.

Goldin, S. E. (1978). Memory for the ordinary: Typicality effects in chess memory. Journal of Experimental Psychology: Human Learning and Memory, 4, 605-616.

Lane, D. M., Robertson, L. (1979). The generality of the levels of processing hypothesis: An application to memory for chess positions. Memory & Cognition, 7, 253-256.

Levitt, J. (2005). Gienij w szachmatach. Moskwa: Izdatielstwo Astriel.

Przewoźnik, J., Końca, D. (1991). Skacząc trochę inaczej: 4...Se4!? w obronie francuskiej. Gorzów Wlkp.: Wydawnictwo Szachowe.

Przewoźnik, J., Soszynski, M. (2001). How to Think in Chess. Milford: Russell Enterprises, Inc.

Przewoźnik, J. (2013). Podsumowanie szkoleń z psychologii szachów: 2011 - 2013. Warszawa: Młodzieżowa Akademia Szachowa.

Przewoźnik, J. (2013). Strategie myślenia w złożonych sytuacjach gry w szachy (maszynopis).

Ross, Ph. (2006). Umysł mistrza. Świat Nauki, Wrzesień 2006, 44-51.)

* * *

Przewoźnik J. (2013). Psychologia myślenia w szachach - łączenie idei. [Online]. Protokół dostępu: www.janprzewoznik.pl/artykuly/szachy_idee_2013_01.php. [2013, July 12].

Cytat
Kreatywność
to stan umysłu.
Ciekawostka
Szachy mogą kształtować niektóre kompetencje, wymagane w XXI wieku. Także kreatywność.
Aktualny temat
W nowym świecie Ery Cyfrowej prawdopodobnie potrzebne będą nowe paradygmaty myślenia i postrzegania rzeczywistości edukacyjnej, potrzebne będzie inne,
nowe postrzeganie znanych elementów układanki i relacji między nimi.

Pytanie tygodnia

Autorem frazy: "Monotonia i samotność spokojnego życia pobudza twórczy umysł" jest...

Albert Einstein
Richard Feinman
Edward de Bono
Leszek Kołakowski
Wiesław Myśliwski
Platon
Arystoteles
Poseidonios z Apamei
Plotyn z Likopolis

Ankieta

Co sądzisz o stronie?

0 - zupełnie nieciekawa
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10 - bardzo ciekawa

Copyright © by Jan Przewoźnik, 2013. Wszystkie prawa zastrzeżone.