PSYCHOLOGIA MYŚLENIA W SZACHACH -
ŁĄCZENIE IDEI

Jan Przewoźnik

W 1907 roku Jose Raul Capablanca odbył tournée, podczas którego wygrał w symultanach 168 partii z rzędu. Oto charakterystyczny obraz z tamtych wydarzeń: mistrz podchodzi do kolejnej szachownicy, zastanawia się kilka sekund, wykonuje posunięcie i przechodzi dalej.
- Widzę tylko jeden ruch naprzód, ale zawsze jest to ten właściwy - odpowiada Kubańczyk na pytanie o tajemnicę sukcesu (Ross 2006, s. 44).
Gdzie leży podstawa mistrzostwa według psychologów? W psychologii funkcjonuje teoria rozpoznania-asocjacji, podkreślająca rolę percepcji w szachach. Według tego ujęcia pozycja jest rozpoznawana nie jako suma pojedynczych figur, ale jako kilka grup połączonych znaczeniowo figur (z angielskiego chunks). Pojedyncza grupa (Chunk Theory Chase'a i Simona, 1973) może zawierać 6 elementów (np. Kg1, Wf1, Gg2, p. f2, g3, h2),

ale jest zapamiętywana jako jeden chunk, jako jedna jednostka znaczeniowa. Dlatego eksperci szachowi potrafią lepiej zapamiętać krótko eksponowaną pozycję szachową, niż słabsi gracze; ponieważ tam, gdzie jest szesnaście elementów, widzą kilka grup, a kilka grup łatwiej zapamiętać (Chase, Simon 1973, Chase, Gilmartin 1973, Charness 1976, Charness 1977, Charness 1981, Przewoznik, Soszynski 2001). Ekspert dlatego gra lepiej w szachy, że posiada w pamięci więcej wzorców typowych układów na szachownicy, niż mniej zaawansowany szachista (ponad 50.000 chunków; Simon, Gilmartin 1973).

Zobaczmy charakterystyczny przykład. W pozycji:

słaby szachista widzi pojedyncze figury, np. 15 figur w eksponowanej pozycji, i nie jest w stanie odtworzyć poprawnie całej pozycji po krótkiej ekspozycji. Silniejszy szachista widzi w tej samej pozycji 3 większe jednostki znaczeniowe (chunks): np. układ partii angielskiej, układ zdublowanych wież i układ obrony sycylijskiej a3, b4, Hb3. A gracz bardzo silny szachista może widzieć dwie superjednostki znaczeniowe (superchunks; Chase, Simon 1973, Charness 1989), np. „pozycję partii angielskiej ze zdublowanymi wieżami c1 i c2”, jako pierwszą większą jednostkę znaczeniową oraz układ obrony sycylijskiej, jako drugą większą jednostkę znaczeniową.

Jeśli jednak pozycja, którą należy odtworzyć z pamięci, nie jest podobna do typowych pozycji turniejowych, to różnice pomiędzy silnymi szachistami i słabymi mogą być nieistotne (Goldin 1978, Lane, Robertson 1979). Być może kryje się za tymi eksperymentami wskazówka dla słabszych graczy, aby w partiach z silniejszymi zawodnikami wybierać nietypowe, ale poprawne pozycje? Taką ideą można się kiedyś było kierować, stosując gambit Blumenfelda lub wariant, opisany w książce pod charakterystycznym tytułem: Skacząc trochę inaczej: 4...Se4 w obronie francuskiej (Przewoźnik, Końca 1991).

Zobaczmy przykład łączenia różnych idei w szachach, na przykładzie pozycji zawartej w pracy Levitta (2005). Szachista rozwiązujący zadanie musi każdą kolejną pozycję (strukturę) połączyć z konkretnymi ideami - musi wiedzieć lub odkryć, co można teraz zagrać. Umiejętność takiego łączenia struktur i idei składa się na osiąganie mistrzostwa w szachach i stanowi podstawę rzetelnego treningu!

J. Hodgson, J. Nunn, 1995

Posunięcie białych.
Policz warianty i wybierz posunięcie, uzasadniając swój wybór.

* * *

Rozwiązanie

Oto sekwencja struktur i związanych z nimi idei, jakie należy odnaleźć i połączyć.

A. Zaawansowane pionki – groźba promocji.

1.g:h7 [1.W:h2 W:g6 z równą grą]

B. Bateria działająca na przekątnej h2-b8 – odkryty szach i związana z nim obrona pola przemiany na h8.

1...Sg6

C. Wieża atakuje bronionego gońca – zlikwidowanie figury atakującej i zyskanie czasu na awans pionka.

2.W:h2

D. Wieża atakuje wieżę – odbicie materiału i stworzenie gróźb po linii „h” (wieża „goni” białego pionka).

2...W:h2

E. Pionek blisko pola przemiany, z możliwością bicia – utworzenie pary połączonych pionków na siódmej linii i groźba promocji.

3.f:g7

F. Wieża atakuje pionka – zlikwidowanie jednego z pary pionków i stworzenie groźby związania po ósmej linii.

3...W:h7

G. Pionek na siódmej linii – promocja pionka w hetmana.

4.g8H

H. Król i hetman na jednej linii – zrealizowanie motywu geometrycznego, czyli związania na ósmej linii.

4...Wh8

I. Skoczek broni wieży – odciągnięcie skoczka.

5.H:h8

J. Skoczek atakuje hetmana – wzięcie silniejszej figury i odbicie deficytowego materiału.

5...S:h8

K. Możliwość awansu pionka do hetmana zyskanie ważnego tempa.

6.a3!!
[6.a4 Sf7 7.a5 Sd6 8.a6 Sb5 9.Kb7 (9.Sd5 Kc6 10.Sc3 Kb6=) 9...Sd6 10.Kb6 Sc8=]

L. Skoczek oddalony od uciekającego pionka – pościg skoczka za pionkiem.

6...Sf7

M. Możliwość awansu pionka do hetmana – awans pionka.

7.a4

N. Skoczek oddalony od uciekającego pionka – pościg skoczka za pionkiem.

7...Sd6

O. Możliwość awansu pionka do hetmana – awans pionka.

8.a5

P. Skoczek oddalony od uciekającego pionka – pościg skoczka za pionkiem i zablokowanie promocji.

8...Sb5

R. Możliwość awansu pionka do hetmana – awans pionka i zastosowanie pozycji zugzwangu.

9.a6,
[Obopólny zugzwang!]

S. Jedna z dwóch figur musi się ruszyć – ruch każdej czyni jakieś szkody w planie grającego.

9...Kd6

T. Trójka Kb8, Sb4, p. a6 – możliwość wzmocnienia pozycji.

10.Kb7
[10.Sa2 Kc6 11.Sc3 Kb6]

U. Skoczek blokujący uciekającego pionka – pościg skoczka za pionkiem i zablokowanie promocji z innej strony.

10...Sc7

[10...Kd7 11.Sc2 (11.Sd5 Sd6 12.Kb8+–; 11.Kb6 Sd6 12.Sc2+–; 11.Sa2) 11...Sd6 12.Kb8+–]

W. Możliwość awansu pionka do hetmana – awans pionka i zastosowanie pozycji zugzwangu.

11.a7

X. Pozycja teoretyczna Kb7, Sb4, p. a7 – Sc7, Kd6 (blisko c7) – zaciągnięcie białego króla do rogu.

11...Sa8

Y. Pozycja teoretyczna Kb7, Sb4, p. a7 – Sc7, Kd6 (blisko c7) – odciągnięcie króla od obrony skoczka na a8 i kluczowego pola c7.

12.Sd5
[12.K:a8 =Kc7 13.Sd3 Kc8 14.Sf4 Kc7 15.Sd5 Kc8 16.Sb4 Kc7]

12...Kd7

Z. Pozycja teoretyczna Kb7, Sb4, p. a7 – Sc7, Kd6 (blisko c7) – odciągnięcie króla od obrony skoczka na a8 i kluczowego pola c7.

13.Sb6

Białe wygrywają.

LITERATURA

Charness, N. (1976). Memory for chess positions: Resistance to interference. Journal of Experimental Psychology: Learning and Memory, 2, 641-653.

Charness, N. (1977). Human chess skill. In P. W. Frey (Ed.), Chess skill in man and ma-chine (34-53). New York: Springer-Verlag.

Charness, N. (1981). Search in chess: Age and skill differences. Journal of Experimental Psychology: Human Perception and Performance, 7, 467-476.

Charness, N. (1989). Expertise in chess and bridge. W: D. Klahr, K. Kotovsky (Eds.), Complex information processing. The impact of Herbert A. Simon (183-208). Hillsdale, NJ: Erlbaum.

Chase, W. G., Simon, H. A. (1973). The mind's eye in chess. W: W. G. Chase (Ed.), Visual information processing (215-281). New York: Academic Press.

Chase, W. G., Simon, H. A. (1973). Perception in chess. Cognitive Psychology, 4, 55-81.

de Groot, A. D. (1965). Thought and Choice in Chess. The Hague: Mouton & Co Publishers.

Goldin, S. E. (1978). Memory for the ordinary: Typicality effects in chess memory. Journal of Experimental Psychology: Human Learning and Memory, 4, 605-616.

Lane, D. M., Robertson, L. (1979). The generality of the levels of processing hypothesis: An application to memory for chess positions. Memory & Cognition, 7, 253-256.

Levitt, J. (2005). Gienij w szachmatach. Moskwa: Izdatielstwo Astriel.

Przewoźnik, J., Końca, D. (1991). Skacząc trochę inaczej: 4...Se4!? w obronie francuskiej. Gorzów Wlkp.: Wydawnictwo Szachowe.

Przewoźnik, J., Soszynski, M. (2001). How to Think in Chess. Milford: Russell Enterprises, Inc.

Przewoźnik, J. (2013). Podsumowanie szkoleń z psychologii szachów: 2011 - 2013. Warszawa: Młodzieżowa Akademia Szachowa.

Przewoźnik, J. (2013). Strategie myślenia w złożonych sytuacjach gry w szachy (maszynopis).

Ross, Ph. (2006). Umysł mistrza. Świat Nauki, Wrzesień 2006, 44-51.)

* * *

Przewoźnik J. (2013). Psychologia myślenia w szachach - łączenie idei. [Online]. Protokół dostępu: www.janprzewoznik.pl/artykuly/szachy_idee_2013_01.php. [2013, July 12].